GARAT
BERE GARAIAN
Joseph Garat Hiriart 1749-1833. Ustarritzen sortu zen,
politikoa, diplomatikao, epai ministroa, diplomatikoa eta filosofoa.
“Allons, enfants de la
patrie, le jour de gloire est arrivè.”
Frantziako iraultzak mundua aldatu zuen. Apezeria eta
Jauntxoen gainetik, Herriak, hau da Hirugarren Estatuak hartu zuen jabegoa.
1789ko abuztuak laugarrena zuen eta Versailes-ko pilota
lekuan bildu zen “Assamblèe national Constituante” deiturikoa, non, Hirugarren
Estatuaren partaideek sutsuki eztabaidatu zuten. _Liberté
Liberté Liberté _ Noailles-ko kondea
oihuka: Denak berdin, aitoren semeen ordezkaria naiz, eta Hirugarren Estatua
onartzen dut. Eta jarraian Aiguillon-koak, nik ere, izan daitezen gizon guziak
libro eta berdinak;_ Egalité EgalitÉ
Egalité. _ A! ze akelarrea. Nobleak, apezak, herriko semeak, ileordeko
irineztatuak hegan, paparrak airean, elkar besarka,_ Fraternité! Fraternité! Fraternité_,
algarara xarmantan.
Garat anaiak
euskaldunak izanik hasieran suharki
hartu zuten iraultzaren sorrera. Beraz ez zuten abantaila handirik
ikusten, ze, Euskaldunak denak ziren libro eta legeen aurrean berdin, eta
elkarbizitzaren arauak batzarretan herrikideek
hartzen zituzten; jauntxo edo
apezik gabe.
“ Abantaila
partikularrak zein eskubide kolektiboak ezabatu behar dira;”
Le Guen de Kargall bretainiar kondeak ozenki oihu egin zuen. Txaloak! Artois-koak, Lanquedok, Normandia,
Alsacia-akoak… txalo!, txalo!, txalo!. Garat anaiak elkarri beha gelditu ziren.
Ni, Borgoniako ordezkaria nire lurraldeen abantailei uko egiten diot
batasunaren mesedetan…
Frenesi erdian Uhart
Zuberoako ordezkaria lehen aldiz mintzatu zen. Ez dira euskaldun
abantailak, gure bizimodua baizik, elkarrekin dostatutako bizi modu bat, ez
gara inoren morroi, beti danik gure
buruaren jabe izan gara, eta horrela nahi dugu jarrai. Ozenki azaldu zuen.
“Kanpora! Kanpora!
Kanpora! Sasi iraultzaileak! Kanpora!” Oihu artean utzi zuen bilera Zuberoako
ordezkariak.
Aterako bidean, Garat zaharrenarekin trabatu zen, eta
begietara zuzen beha._Hik zer diok? Bota
zion. Ondoan zegoen Garat gazteak._ Gu iraultzarekin gaituk_. Erantzun
zion._ Voltaire eta Diderot hainbertze leituz zuen herria atzendu duzue, hobe
Biblia irakurri bazenute._ Erantzun zien saminki Zuberoatarrak.
Garat anaiak Josept eta Dominique Lapurdiko Ustarrizko
biltzarraren ordezkariak ziren, liberalak eta kultuak iraultza giroak harrapatu
eta Frantziako konstituzioa 1791n sinatu
zuten, ez ordea Zuberoako Uhart ordezkariak, ezta Benafoarroakoek, ze garaian
ez zen Frantziako lurraldea, Nafarroako Erreinua baizik, laster Frantziak
irentsiko zuena. Konstituzioaren hamargarren artikulua onartuko zen. Ipar Euskal Herriak betiko galdu zituen
berezko eskubideak.
“ … herrialde eta probintzien
eskubide berezi eta abantailak ezeztatzen dira, atzera egiterik gabe, batez bat
eginen dutelarik Frantziako biztanle guzien eskubideekin”.
1791n Iraultzaren lehen konstituzioaren zirriborroa presaka
eta hausnarketa sakonik gabe sinatu zuten Ustarrizko Biltzarraren ordezkari
ziren Garat anaiek, Biltzarrak biziki
protestatu zuen. Gero, 1790n Frantziako mapa administratiboa berritu eta 83
departamendutan berrantolatu zuten estatua. Ipar Euskal Herriko hiru lurraldeak
eta Bearne “Département des Pyrénées Atlantiques” deiturikoan batu
zituztelarik. Aldi honetan bai, Ustarrizko Biltzarrak babes osoa eman zien
Garat anaiei; eta hauek sutsuki egin zuten aurka; konbentzio osoz defendatu zuten Euskal hiru Herrialdeak
departamentu bat osatzeren alde. Domonique
Garat anai zaharrena izan zen beligeranteena, lurralde batean hizkuntzaren
garrantziaz mintzo zena bilkuran; ea lintxatu zuten. Honek Euskal Herriarentzako “Terreur” garaian ondorio latzak ekarriko
zituen, euskaraz mintzatzea sasi-iraultzaletzat hartzen zen, eta hainbat herri
hustu zituzten, bertako biztanleak bertze herrialdetara deportatuz.
1794n …”eta
fanatismoak euskara du mintzo” irakurtzen
ahal zen toxten batean.
Agindu batek,
aristokratak eta fanatikoak talde berea sartzen zituen.
1794ko martxotik urrira Frantziako Armadak Lapurdiko
kontrola hartu eta hiru bat mila lagun deportatu zituen, mila eta bortz ehun
hildako utziz. Gazte anitz izan ziren hegoalderako bidea hartu zutenak, edo
Ameriketara joan zirenak; Sara, Itxasu edo Askain gisako herri ttikiak era bat
hustuz.
Josehp Garatek bere
herriari huts egin ukana ez zion inoiz
bere buruari barkatu, ez zuen gainditu. Politiko trebea zen eta Frantziako
Iraultzan garrantziko postu handiak ukan zituen. Justixia ministro izanik, 1792n Luis XVI hiltzeko agindua sinatu zuen. “Terreur” pean atxilotu zuten, bi hilabete egin zituen
espetxean, eta Robespierren laguntza baliatuz aske utzi zuten. “terreur” egoeraren aurka egin eta Robespierre (lehen,
bere salbatzailea) erortzen lagundu zuen.
Gobernua bi kamerek osatzen zuten. “Consei
des Cinq-cents” parlamentua; eta “Conseil des Ancies” senatua. Parlamentuak aukeratzen zuen
senatua, zein, botere legegile zen. “Diretoire”pean Garat “Conseildes Ancienes” senatari Napoleon-n
mesedetan izendatu zuten; ezaguna zelako bere militarraren aldeko joera, eta
1794ko estatu kolpearen aldekoa: beti zuhur, neurritsu, azpilanetan trebe: Hau
da, politikoa zen Josehp Garat.
Herritar argidotar
hori, nire atseden aldia bukatzear, Senatuari bertze hiru ilbeteko luzamendua
eskatzea otoi egiten dizut…
Hola hasten zen Josehp Garrat jaunak Napoleon-i Ustarritzetik
1802n idatzi zion eskutitza. Napoleonek
aintzat hartzen zituen Garat Jaunaren hausnarketak, sarritan eskatzen zizkion
txosten juridikoak, edo Inperioa bereganatzen ari zen herrialdeen informeak.
Egoera profitatuz, Euskal Herriaren berezitasunaz mintzo zitzaion Emperadoreari, eta, ongi azaldu ere. Lerroz
lerro, erauzi zizkion zertan zetzan apartako hura.
_ Bere bizimoduari gotor eutsiz, orain dela lau edo bortz
mila urte nola, bizi dira euskaldunak; inguruko aldaketen eragin guti dutelarik; erlijio kiristionak
berak ere, naiz eta fedea eman ez die izaera aldatu. Inprentak Europa osoan
bezala liburuak ekarri ditu, baina ez du haien izaeran eragin zuzenik ukan.
Mundu Berrian zehar ibili eta hainbat aurkikuntzetan aitzindari izan dira, beti
bere herrira itzultzeko. Erran dezagun zibilizazioaren baitan galdu eta irabazi
egiten dela; euskaldunek guti irabazi eta anitz galdu dute; Iraultza bera ere
gainetik pasa da, deus guti ulertu dute, eta
berean gelditu dira.
Herritar Jaun Argidotar
hori, badakit herrialde hau kantoi ttiki bat bertzerik ez dela, eta gure
begiradak Franzia eta Europa osora zuzendu behar ditugula: baina, gizakiari
egiten zaizkion onurak ez dira behin ere hutsalak, eta hemen, idazten ari
naizen txoko xume honetan badira gauza eta gizonak, nazio handi baten
etorkizuna eskuan daukanaren tresna preziatuak izaten ahal direnak.
Urrikia kario ordaintzen da. Axular.
1804ko abenduaren
bian, Napoleon eta Josefina
Enperadore koroatu zituztelaik
zortzi mila herritar ziren gonbidatuak Notre Dame katedraleann. Josehp Garat
eta bere emaztea, haietako bi. Emaztea euskaldun etxekoandre izanik, dotore,
baina zuhur, senarra, paparrean “Legion
D´honneur” domina ageriko. Patuaren ironia beraz iraultzarena, erregea
gillotinara eraman zutenek, errege berri bat koroatzen. Zeremonia
luxuzkoa eta luzea izan zen; Josehp Garat bere baitan murgildu zen, eta
urrikiaren harra bizirik sumatu zuen.
Hainbertze maite zuen bere Euskal Herriari eta iraultzaren
printzipioei huts egin izanak, ez zuen
bere buruarekiko nahi zuen prestigioa hobetzen.
Guillermo Humbolt,
hizkuntzalari, antropologo eta ikertzale ospetsua zen. Bi alditan Euskal
Herriran egona zen eta euskara ikasi eta sakonki aztertu zuen; antropologo eta
hizkuntzalari zenez, biziki interesatu zitzaion euskara; hizkuntz perfektua eta
bizkorra; zaharren artean zaharrena; arioa baino lehenagokoa zela erran zuen._ Euskaldunek beren hizkuntza, izaera eta
lurraldearen ezberdintasunaren kontzientzia dute._
Euskararen jatorriaren misterioa argitu nahian teoria berezi
batzuk garaian argitara zituzten; Astarloa edo Larramendik aribidez, aspaldi
zaharrean kokatzen zuten euskara, imajinazio handiarekin batzuetan, gizakiaren
sorrerarekin bat eginez. Bazen teoria edo uste nahi bat indarra hartu zuena;
fenizioarena, euskaldunak jatorriz ziren fenizioak. Josehp Garatek ideia honi
eutsi zion. Garat intelektual ilustratua zen; Humboltekin harreman zuzena ukan
zuen eta euskararen garrantziaz gabetu zen.
Napoleonek Euskal Herriari buruz informe
bat eskatu zionean aintzadari bat izan zen, ze ikastolen beharra azpimarratu
zion Enperadoreari.
Heredoto-k bildutako tradizio zaharrean
euskaldunak kantabroak dira, fenizioen ondorengoak…
Lapurdiko euskaldunak
Gipuzkoako euskalduna ulertzen du, Zuberotarrak bezain ongi. Hizkuntza bera
delako Pirinio bi aldetan…
Espainiako eta
Frantziako euskaldunak denak dira nobleak, euren ohitura eta legeetan datzalako.
Harrigarria egiten delarik zazpi kantoietako biztanleek bat egitea asmo
horretan…
Iraultza baino lehen
mugaren bi aldetako euskaldunak, naiz eta ez jakintsuak izan, denek zekiten
leitzen eta iskiriatzen…
Komenigarria izanen zen euskera irakastea eskola
publikoetan…
1807nNaploleonek Espainia inbaditzeko plangintza prestatzen
ari zen, eta Erbehereak inbaditu
zituenean eskatu zion bezala, Euskal
Herriari buruz informe globala, zientifikoa, historikoa eta kulturala eskatu zion Josehp Garati. Naiz eta Parisen
bizi, senatariak ongi ezagutzen zuen Euskal Herria. Egin zuen txostenean zehatz
eta sakonez lerrotu zituen euskaldunen izaera, hizkuntza, eta giza
antolakuntza; itsasoarekiko zaletasuna eta arrakasta hainbat aurkikuntzetan;
nola, aisialdia bertsotan igarotzen zuten ere. “Fenizia Berria” estatu
berria Frantziako Inperioaren barnean
sortzea eskatzen zion; estatu euskaldun bat, hegoaldeko lau herrialdeak (500
mila biztanle) eta Iparraldeko hiruak (250 mila biztanle) batuz. Testua
aberatsa da; herri ttiki baten handitasuna ongi islatzen du. Testua
irakurtzeko,Darricau,France, et labourd.
1815n Napoleon erori zen, Europa osoak hertsatu eta senatuak
bere aurka konplot bat egin zuen, non, Garat bera, barnean zegoen. Enperadorea
kargugabetu eta Elba uhartean konfinatu zuten, eta Luis XVIII Borbontarra koroatu. Ehun egun geroago uhartetik ihes
egin eta itzuli zen Napoleon. Erregeak ihes egin zuen eta Enperadoreak
garbiketa hasi zuen. Berriz ere buru iraulketa; Josehp Garati bizia barkatu
zion Napoleonek, naiz eta jakin bere aurka egin zuela Senatuan; non, inoiz
sartzeko debekua egin zion.
Josehp Garatek Euskal Herrian egin zituen azken urteak euskal kulturan murgildurik.
Iturriak:
Euskal Unibertsitatean Unai Belaustegiren klaseak.
Euskal Zaindia
Wikipedia Lapurtarren
deportazioa. Frantziako-iraultza-Euskal Herrian
La alternativa
Garat. Iñigo Bolinaga